CanCon verovert de wereld

Canadese cultuur definieert zich vooral door wat zij niet is: Amerikaans. Voor een land dat nauwelijks een aanwijsbare culturele identiteit bezit, timmert Canada opmerkelijk hard aan de weg met internationaal bekende namen als Cirque du Soleil, Céline Dion, Alanis Morissette en Margaret Atwood.

Door Frank Kuin

MONTRÉAL. Een modern, uitgestrekt complex van laagbouw aan de rand van Saint-Michel, een arme arbeiderswijk van Italiaanse immigranten in het noorden van het Canadese Montréal, lijkt een onwaarschijnlijke plaats voor een culturele operatie met een mondiaal bereik. Toch worden hier, in felverlichte ruimtes met honderden naaimachines en spiegels, en in hangars met trampolines en trapezes, alle spektakels onderhouden van het Cirque du Soleil, het Canadese circus dat momenteel negen shows heeft lopen op drie continenten.

Op de kostuumafdeling zijn handwerksters bezig met felgekleurde stoffen en allerlei materialen. Ze hebben handboeken bij de hand, hoofdmodellen van gips, en schoenleesten.

Hoofdmodellen van gips van alle artiesten van het Cirque du Soleil worden bewaard op het hoofdkwartier in Montreal.

Van harlekijnspakken tot meterslange pruiken die omhoogdrijven in de watershow O, alles wordt hier geproduceerd, op het internationale hoofdkwartier van de circusmultinational. Het Cirque du Soleil heeft het ‘eigentijdse circus’ – een theatrale vorm van circus, zonder dieren maar met acrobaten, dansers, clowns en muziek – populair gemaakt bij een wereldwijd publiek. Sinds de oprichting door straatartiesten uit Franstalig Québec, twintig jaar geleden, is het Cirque uitgegroeid tot een mondiaal succes dat 42 miljoen mensen heeft vermaakt met shows als Mystère en Dralion. ,,We exporteren de creativiteit van Québec,” zegt woordvoerder Chantal Côté.

Het Cirque du Soleil voert een offensief aan van culturele exporten vanuit Canada, die het land een nieuw aanzien verschaffen tegenover de buitenwereld. Vergeet de stugge houthakker of de nobele Mounties; het nieuwe Canada wordt vertegenwoordigd door frisse stemmen die een internationaal publiek aanspreken. Canadese popzangeressen Céline Dion, Shania Twain, Alanis Morissette, Sarah McLachlan, Diana Krall, Avril Lavigne en Nelly Furtado domineren de internationale hitparades. En Canadese auteurs als Margaret Atwood, Michael Ondaatje, Carol Shields en Yann Martel zijn goed vertegenwoordigd op de buitenlandse bestseller lists. Voor een land dat nauwelijks een aanwijsbare culturele identiteit bezit, timmert Canada opmerkelijk hard aan de weg.

Canadezen zijn trots op de buitenlandse successen; ze geven hun het gevoel dat hun natie een eigen gezicht krijgt. Als dunbevolkt land in de schaduw van de VS, zonder een vanzelfsprekende persoonlijkheid zoals Amerika die bezit, heeft Canada lang getwijfeld aan de levensvatbaarheid van zijn eigen, afzonderlijke cultuur. Dat minderwaardigheidscomplex ebt nu weg. ,,Mensen realiseren zich dat Canada een groot aantal getalenteerde artiesten en schrijvers in huis heeft,” zegt Philip Stone, directeur van de exporttak van Canadian Heritage, het Canadese ministerie van cultuur. ,,We gaan de wereld in en de wereld kan maar beter naar ons luisteren, want Canada heeft een hoop in de aanbieding.”

Canadezen hebben ,,een plek op de eerste rij” bij de observatie van Amerika

Wat is het geheim achter de nieuwe Canadese assertiviteit? Wat het Cirque du Soleil betreft heeft het te maken met de unieke, Frans-Canadese cultuur van de Québécois. Het Cirque begon als een initiatief van Boheemse vuurspuwers en steltenlopers die, zonder geld, met hun eigen optredens reageerden op het consumentgeoriënteerde massavermaak uit de Verenigde Staten. ,,We zijn een minderheid in het Noord-Amerikaanse verband, en dat heeft ons altijd gedwongen om creatief te zijn,” zegt Guy Laliberté, oprichter van het Cirque du Soleil en topman van de organisatie. ,,Daarbij hebben we het voordeel van twee culturen: we hebben onze Europese wortels en we leven op het Noord-Amerikaanse continent, het land van de onbegrensde mogelijkheden.”

Een soortgelijke dynamiek speelt een rol bij het succes van andere Canadese artiesten. Als Canadezen maken ze deel uit van een uiterst kleine binnenlandse markt, verzadigd door onweerstaanbaar amusement uit de VS. Tegelijkertijd delen ze in de toegankelijkheid van dat culturele imperium. Canadezen hebben ,,een plek op de eerste rij” bij de observatie van Amerika, schreef Margaret Atwood. ,,We zijn een soort geromaniseerde Galliërs – we zien eruit als Romeinen, kleden ons als Romeinen, maar zijn geen Romeinen – die over de muur turen naar de echte Romeinen.”

Dat unieke perspectief, deel te zijn van Amerika maar toch ook niet, is een essentieel element van de Canadese cultuur, meent Brian Johnson, kunstcriticus van het Canadese weekblad Maclean’s. ,,Onze cultuur is niet bijzonder nationalistisch, zij definieert zichzelf vooral als wat zij niet is,” zegt hij. ,,We zijn genoeg deel van Amerika dat we hun taal spreken, hun wereld begrijpen. Maar we kijken er vanuit een indirecte hoek tegenaan. En het geheim van een succesvolle artiest is vaak om dingen vanuit een andere hoek te zien, van buitenaf hoewel je er ook in zit.”

De roman ‘Life of Pi’ van de Canadese auteur Yann Martel.

Daar komt bij dat Canada goed voor zijn culturele woordvoerders zorgt. Ervan overtuigd dat geen Canadese stem gehoord zou worden als het aan de vrije markt lag, heeft de Canadese overheid sinds de jaren zeventig zijn culturele sector met subsidies gestimuleerd. Zo hebben Canadese uitgevers, met behulp van tientallen miljoenen dollars aan beurzen, kunnen investeren in Canadese auteurs als Atwood en Ondaatje. Publiceerden ze dertig jaar geleden zo’n 25 romans van eigen bodem, inmiddels worden er jaarlijks zo’n 250 uitgegeven. Algemeen wordt erkend dat de Canadese literatuur een bloeiperiode doormaakt die tot ver buiten de landsgrenzen doorwerkt.

Het buitenlandse succes van de recente Canadese literatuur hangt samen met een ,,psychologische neutraliteit” waarin vele lezers zich kunnen verplaatsen, meent Johnson. Een verhaal van Alice Munro dat zich afspeelt in een kleine plaats kan overal zijn, niet per se in Canada. Sterker, een groot aantal succesvolle Canadese romans, als Ondaatje’s The English Patient of Martel’s Life of Pi speelt zich elders in de wereld af. Martel, winnaar van de Britse Booker Prize, omschreef Canada wegens de samenkomst van culturele invloeden als ,,het grootste hotel op aarde.”

Ook popmuzikanten hebben geprofiteerd van de Canadese room service. Sinds 1971 ziet de omroepregulerende Canadian Radio-Television and Telecommunications Commission (CRTC) erop toe dat radiostations hun zendtijd voor tenminste 30 procent vullen met muziek van Canadese bodem. Hoewel die eis tot ‘Canadese inhoud’ (Canadian content, afgekort ‘Can Con’) aanvankelijk leidde tot gemopper, heeft het inmiddels een Canadees muziekcircuit doen ontstaan dat een bijna onuitputtelijke reeks sterren heeft voortgebracht met groot succes in Canada en daarbuiten.

Johnson bespeurt een zekere ,,frisheid” in Canadese zangers sinds de dagen van Joni Mitchell en Neil Young. ,,Ze brengen een bepaald onafhankelijk karakter mee in hun muziek, wellicht omdat ze niet midden in Amerika zitten,” oordeelt hij. Avril Lavigne en Nelly Furtado zijn de jongste voorbeelden van dat fenomeen. Zo maakt de hippe Furtado, dochter van immigranten uit de Azoren die opgroeide aan de Canadese westkust, muziek die herkenbaar is aan zijn levendige ritmes en multiculturele invloeden. Vorig weekeinde zong ze haar liedje Força bij de finale van het Europees voetbalkampioenschap in Portugal:

Ook in Saint-Michel wordt de incubatiemethode toegepast. De regering van Québec, die in de beginjaren het Cirque du Soleil op de been hielp, steunt nu een initiatief om van Montreal, ‘s werelds grootste Franssprekende stad na Parijs, een internationaal centrum voor circuskunsten te maken. Pal tegenover het Cirque du Soleil is een gloednieuw pand verrezen voor de École nationale de Cirque, een circusschool die studenten aantrekt uit binnen- en buitenland.

Voor het Cirque du Soleil is het feit dat Canada een plaats van samenkomst is van immigranten met vele culturele achtergronden al jaren een belangrijk ingrediënt van de succesformule. De acrobaten, dansers, muzikanten en clowns van het circus hebben veertig verschillende nationaliteiten, van Russische trampoline-artiesten tot Chinese paalklimmers. ,,Wat er bij Cirque du Soleil gebeurt vertegenwoordigt de planeet,” zegt Laliberté. ,,Een van de redenen waarom we mensen inspireren is dat we dingen doen binnen verschillen van cultuur, verschillen van taal en verschillen van mening.”

Dit is het derde deel van de serie Het gezicht van Canada, over het nieuwe Canadese elan. Eerdere delen verschenen op 22 juni en 26 juni.